OBECNOŚĆ KULTURY KASZUBSKIEJ WE WSPÓŁCZESNEJ GDYNI

Gdynia to miasto wyrosłe na kaszubskich korzeniach. Niniejsze opracowanie ma za zadanie udowodnić, że współcześnie kultura kaszubska jest nadal obecna w życiu miasta. O tym, że Gdynia jest kaszubską miejscowością świadczą nazwy ulic i pomniki upamiętniające wielkich gdyńskich Kaszubów. Funkcjonują tu kaszubskie instytucje, czy zespoły folklorystyczne. Działają twórcy ludowi, zachowane zostały także lokalne tradycje kulinarne. Młode pokolenie kontynuuje tradycje kaszubskie poznając mowę i kulturę autochtonów. Język kaszubski w dalszym ciągu można usłyszeć na gdyńskich ulicach oraz w szkołach i kościołach. Kaszubi obecni są na wielu miejskich imprezach. Kolejne rozdziały opisują udział kultury kaszubskiej w poszczególnych dziedzinach życia gdyńskiego społeczeństwa. Przy tworzeniu pracy wykorzystano źródła pochodzące z literatury fachowej przedmiotu, danych Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego oraz przeprowadzono własne badania w zakresie podjętego tematu. Tekst wzbogacono wykresami, tabelami oraz zdjęciami własnego autorstwa.

Kaszubi z Gdyni

Kaszubi zajmują obszar dzisiejszej Gdyni od zarania jej historycznych dziejów. Od chwili nadania praw miejskich Gdyni do miasta przyłączano kolejne okoliczne wsie – dziś dzielnice. Miejscowości te podobnie jak Gdynia były zamieszkiwane głównie ludność kaszubską. Jak obliczył Stefan Ramułt, w 1892 roku w granicach współczesnej Gdyni, mieszkało ok. 6 300 osób, z czego 87,5% stanowili Kaszubi. Jeszcze w latach 20-tych XX wieku Kaszubi na interesującym nas obszarze byli większością. Dziesięć lat po nadaniu praw miejskich, w 1936 roku, przypuszcza się, że w Gdyni mieszkało ok. 30 000 Kaszubów na 102 000 mieszkańców (blisko 30% udziału). Resztę stanowiła ludność napływowa z różnych części Polski. We współczesnych czasach liczba Kaszubów zamieszkujących Gdynię jest nadal imponująca. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku, 535 Gdynian zadeklarowało swoją narodowość jako kaszubską. Jest to największy wynik spośród wszystkich gmin Województwa Pomorskiego. Rzeczywista liczba Kaszubów mieszkających w Gdyni jest jednak znacznie wyższa. W wyniku przeprowadzonych przez Jana Mordawskiego badań w 2005 roku okazało się, że mieszka tu ok. 37 tys. Kaszubów (blisko 15% ogółu społeczeństwa) oraz 36 tys. osób z częściowym rodowodem kaszubskim (ok. 14,3% ogółu) co daje łączną liczbę 73 tys. osób, czyli prawie 30% wszystkich mieszkańców. Stanowią oni najliczniejszą kaszubską społeczność w zestawieniu gmin na całych Kaszubach. Rysunek 1 ilustruje strukturę etniczną Gdyni ze szczególnym uwzględnieniem ludności kaszubskiej.                                               

                                                 Rys. 1 Struktura etniczna Gdyni

                

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Gdyńscy Kaszubi, praca zbiorowa pod kierunkiem Jana Mordawskiego, Gdynia 2006, s. 164

Udział kaszubskiej społeczności w poszczególnych dzielnicach jest zróżnicowany. Najbardziej kaszubskie dzielnice to Wielki Kack - 51,8% Kaszubów i osób z częściowym rodowodem, Chwarzno i Wiczlino 48,1% (w samym Wiczlinie udział wynosi ok. 90%) oraz Cisowa 37,6%. Najmniejszy udział zanotowano na Dąbrowej (18,3%) i Witominie (16,3 %)

Według badań przeprowadzonych w latach 1999-2002 przez Jana Mordawskiego, językiem kaszubskim w stopniu dobrym lub średnim posługuje się 9887 osób, czyli ok. 4% mieszkańców Gdyni. Jednak wedle bardziej szczegółowych badań tego samego autora z 2005 roku, szacuje się, że ok. 39% osób należących do społeczności kaszubskiej Gdyni zna przynajmniej podstawy języka. Oznacza to, że język kaszubski zna ok. 11,5% Gdynian, czyli ok. 28 tys. osób (Rys. 2). 3,5% osób znających ten język, używa go codziennie. Biorąc pod uwagę duży stopień spolonizowania miejskich społeczeństw, jest to wynik stosunkowo dobry.

                                      Rys. 2 Znajomość języka kaszubskiego wśród Gdynian

                       

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Gdyńscy Kaszubi, praca zbiorowa pod kierunkiem Jana Mordawskiego, Gdynia 2006, s. 168 oraz J. Mordawski, Kaszubi w Gdyni Gdinsko Kleka nr 26, 2003

Gdyńscy Kaszubi pielęgnują też niektóre kaszubskie wielowiekowe zwyczaje. Od 2008 roku na Wielkim Kacku w Noc Świętojańską pięciokrotnie odprawiony został pradawny obrzęd ścinania kani. W maju Kaszubi spotykają się przy kapliczkach odprawiając nabożeństwa majowe i śpiewając pieśni w języku kaszubskim.  Zachował się także zwyczaj pielgrzymowania na odpusty do Wejherowa, czy Swarzewa. Podczas pielgrzymek, a także niektórych procesji Bożego Ciała (np. na Wielkim Kacku) kultywowany jest kaszubski zwyczaj tańców feretronów. W wigilię Bożego Narodzenia prezenty dla dzieci przynosi kaszubska postać fantastyczna – Gwiazdor. Gnieniegdzie zachował się jeszcze także kaszubski zwyczaj chodzenia z szopką w okresie adwentu.

                                                         Zdjęcie 1 Taniec feretronów

Instytucje

Społeczność gdyńskich Kaszubów wykazuje się ożywioną działalnością. Pierwsza organizacja kulturalno-społeczna powstała już w dwudziestoleciu międzywojennym. W 1937 roku z istniejącego nieformalnego Klubu Kaszubów wykształciło się Zrzeszenie Regionalne Kaszubów w Gdyni. Po wojnie, w 1956 roku w Gdyni, powstało Zrzeszenie Kaszubskie (od 1964 roku Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie). Rok później zorganizowane zostały koła w Chyloni, Cisowej, Wielkim Kacku, Grabówku i w Śródmieściu. Oddział prowadził klub Stanica w lokalu przy ul. Świętojańskiej oraz Dwór Lipowy, w którym działał chór Kaszubski Dzwon. Po dwóch latach ożywionej działalności, po 1958 roku organizacja działała w Gdyni już tylko teoretycznie. Reaktywacja gdyńskiego oddziału nastąpiła w 1980 roku. W 1986 roku przy oddziale utworzono Koło Hafciarskie Rozeta, które na przełomie wieków zawiesiło aktywność, następnie wznowiło ją w 2004 roku, a ostatecznie zakończyło ją w 2013 roku. W 1996 r. zawiązało się koło w Wielkim Kacku, w 2002 r. koło Północ, w 2004 r. koło Chylonia/Cisowa, a w 2006 roku koło Śródmieście. Wszystkie te koła działają do dzisiaj. Niepowodzeniem zakończyły się natomiast próby utworzenia koła w Wiczlinie. W 1998 r. do ZKP Gdynia należało 117 członków, w 2003 r. 160 członków, a obecnie (2017 r.) już 190 członków. ZKP Gdynia jest obecnie podstawową gdyńską kaszubską organizacją kulturalno-społeczną. Stawia sobie za zadanie kultywowanie tradycji kaszubskich oraz rozwój kultury kaszubskiej. Obejmuje różne formy działalności takie jak: organizacja konkursów, wystaw, festynów, warsztatów, a także pielęgnowanie języka kaszubskiego poprzez wydawanie czasopism, przygotowanie mszy świętych w języku kaszubskim, zachęcanie szkół do nauki języka itp. Od 1993 roku odział przyznaje odznaczenia zasłużonym dla pielęgnowania kultury kaszubskiej – Srebrną Tabakierę Abrahama.

W 2003 roku przy Al. Piłsudskiego w centrum miasta utworzony został Ośrodek Kultury Kaszubsko-Pomorskiej, czyli kaszubski dom kultury. Działał on do 2016 roku, kiedy to w jego miejscu, w celu sprofesjonalizowania działalności, powołane zostało Kaszubskie Forum Kultury – najprężniej działająca tego typu instytucja na Kaszubach. Placówka ma za zadanie: utrzymanie biblioteki regionalnej zawierającą kaszubską literaturę, organizowanie wykładów dotyczących dziedzictwa kulturowego regionu, promocję książek, prezentowanie wystaw o tematyce regionalnej, organizowanie warsztatów, zajęć dydaktycznych, kiermaszów świątecznych, koncertów, projekcji filmów i sztuk teatralnych. Forum, powołane przez ZKP, jest otwartym miejscem spotkań dla wszystkich chcących zapoznać się z kulturą kaszubską

Inną mniejszą organizacją pielęgnującą kulturę kaszubską jest Kaszubska Fundacja Pomocy Potrzebującym. Skupia ona starsze osoby i prowadzi warsztaty rękodzieła oraz kulinarne, a także organizuje wycieczki, pielgrzymki, czy spotkania. 

Edukacja

By rodzimy język nie wymarł, w Gdyni prowadzone są lekcje języka kaszubskiego.W 2003 roku nauczanie tego języka pojawiło się po raz pierwszy w dwóch szkołach podstawowych – SP nr 6 na Obłużu i SP nr 37 na Wilczlinie (objęło ono 45 dzieci). Następnie język wprowadzano kolejno: w 2006 w SP nr 40 na Chyloni, w 2007 w SP nr 10 na Chyloni, SP nr 29 na Leszczynkach i SP nr 43 na Pogórzu, w 2010 w SP nr 26 na Działkach Leśnych oraz w 2016 w SP nr 11 w Orłowie. Z czasem zaprzestano nauki w SP nr 10, 29 i 37. Obecnie język jest więc nauczany w pięciu szkołach podstawowych: nr 6, 11, 26, 40 oraz  43. W roku szkolnym 2016/2017 języka uczyło się 195 uczniów. Wiedzę o kulturze kaszubskiej i języku dzieci poznają także w ramach kół zainteresowań prowadzonych w innych szkołach (SP nr 18 Kamienna Góra, SP nr 21 Śródmieście, SP nr 53 Wzgórze Św. Maksymiliana). Koła zawiązane są także w wybranych gdyńskich przedszkolach. W szkołach urządzane są również kaszubskie izby pamięci i sale regionalne – SP nr 6, 10, 16, 21, 37 (już od 1992 roku) oraz nr 40. Izba Kaszubska przy szkole nr 10 na Chyloni prowadzi zorganizowane zajęcia z edukacji regionalnej, z której korzystają szkoły, przedszkola, a także inne grupy. Od 2014 roku w gdyńskich szkołach i przedszkolach organizowane są również spotkania w ramach ogólno kaszubskiego projektu „Kaszubskie Bajania”, gdzie prezentowane i czytane są kaszubskie bajki. Za najbardziej kaszubską szkołę można uznać SP nr 6, gdzie oprócz zajęć językowych działa także zespół kaszubski i izba kaszubska, organizowane są dni kaszubskie, patronuje jej A. Abraham, a część strony internetowej prowadzona jest w języku kaszubskim. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie podjęło współpracę z tą placówką już 1983 roku.

Od 2014 roku w Akwarium Gdyńskim / Muzeum Oceanograficznym prowadzony jest duży projekt „Kaszuby na fali” w ramach którego uczestnicy zajęć w kaszubskim języku poznają morską przyrodę. Oferta skierowana jest do zorganizowanych grup szkolnych i przedszkolnych. Korzystają z niej chętnie grupy nie tylko z Gdyni, ale także z całego regionu. W 2017 roku placówkę w ramach projektu odwiedziło 1500 uczniów z 50 szkół. Grupy zorganizowane przyjmuje także Muzeum Baśni Kaszubskiej działające przy Karczmie Borowej Ciotki, gdzie prowadzona jest działalność edukacyjna związana z obrzędowością i dawnym życiem codziennym Kaszubów. 

Od 1997 roku prowadzone są międzyszkolne konkursy związane z kulturą kaszubską – „Baśnie, legendy i tradycje Kaszub” (ZS nr 12 do 2016 roku) oraz eliminacje do regionalnego konkursu „Rodno Mowa” (SP nr 6).  Od 2003 roku odbywały się eliminacje do konkursu „Kaszébsczé spiéwé" (SP nr 6) oraz międzyszkolny konkurs „Zasłużeni dla regionu” (SP nr 21). Od 2012 roku w Zespole Szkół Hotelarsko-Gastronomicznych organizowany jest wojewódzki konkurs „Wiedza o regionie”. Od 2017 roku w Kaszubskim Forum Kultury przeprowadza się gdyńskie eliminacje do konkursu „Méster Bëlnégò Czëtaniô”. Do dzisiaj odbywają się kolejne edycje tych zawodów, konkursu „Wiedza o regionie” oraz konkursu „Rodno Mowa”. W 2015 roku w SP nr 40 odbył się finał ogólno kaszubskiego projektu „Kaszubskie legendy i bajki w dziecięcej twórczości animowanej”, w ramach którego uczniowie stworzyli proste kaszubskie filmy animowane. 

Prowadzone są również zajęcia językowe dla dorosłych. Pierwszy taki kurs odbył się w 2004 roku w SP nr 6 i skupiał 12 słuchaczy. Następnie kurs odbywał się tam w ramach projektu „Otwartej Szkoły”. Obecnie, od 2017 roku bezpłatny kurs prowadzi Kaszubskie Forum Kultury (około 20 słuchaczy).  Od 2007 roku wiedzę o Kaszubach poznają także seniorzy w ramach zajęć Gdyńskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku.

Zespoły artystyczne

Najważniejszym zespołem folklorystycznym w Gdyni jest Zespół Pieśni i Tańca Gdynia. Grupa przeszła długą transformację w swojej historii. Działalność rozpoczęła w 1951 roku jako chór męski, w 1952 przekształciła się w chór mieszany, a w 1953 do zespołu dołączyli muzycy. W 1955 roku powstał zespół jaki znamy dzisiaj, czyli muzyczno-taneczny. Przyjął on w tym roku nazwę ZPiT Arka. W 1965 roku nazwa została zmieniona na ZPiT Dalmor. W 1993 roku nadano obecną nazwę - ZPiT Gdynia. Zespół koncertuje nie tylko w Gdyni i na Kaszubach, ale odbywa także tourne po całym świecie. Od 2008 roku funkcjonuje również inna grupa o charakterze muzyczno-wokalnym - zespół Fala. Od 1931 roku w mieście działa chór Dzwon Kaszubski (do 1932 roku pod nazwą Hejnał). Do 2017 roku był chórem męskim, a obecnie jest chórem mieszanym. Chór koncertuje głównie w gdyńskich kościołach i uświetnia wiele kaszubskich uroczystości. W Gdyni działają także dziecinne grupy folklorystyczne. Pierwszy taki zespół powstał w Wielkim Kacku w szkole w 1953 roku i działał przez kilka lat. Pod koniec lat 90-tych po latach przerwy założono nowy dziecinny zespół Margaretki działający przy SP nr 6 na Obłużu, w 2000 roku zastąpiony przez  „Krosniãta”. Przez pewien czas od 2004 roku funkcjonował także zespół Koseder (do 2005 r. pod nazwą Redota) przy gimnazjum nr 14. Od kilku lat brak jednak doniesień o działalności zespołu. W 2007 roku przy SP nr 43 założony został zespół Nórcek. Do dzisiaj funkcjonują 2 zespoły - Krosniãta i Nórcek. Łącznie w Gdyni działa więc 5 grup folklorystycznych. Z kulturą kaszubską związany jest także teatr Maszoperia działający w Domu Rzemiosła, który prezentuje przedstawienia oparte na motywach kaszubskich. W sali tej okazyjnie prezentowane są także sztuki wystawiane w j. kaszubskim przez inne teatry (np. w 2019 spektakl Choróbsko)

                                                  Zdjęcie 2 Zespół Pieśni i Tańca Gdynia

Religia

We współczesnych czasach pierwsza msza w Gdyni odprawiona częściowo w języku kaszubskim odbyła się w 1981 roku i prowadził ją ks. H. Jastak. W kolejnych latach msze były odprawiane okazyjnie w różnych gdyńskich kościołach (do 1997 roku) oraz regularnie na Małym Kacku w parafii pw. Chrystusa Króla (w latach 1984-1989). Obecnie niedzielne msze święte z kaszubską liturgią słowa odprawiane są w sześciu gdyńskich świątyniach. Są to kościoły: pw. Matki Boskiej Licheńskiej Królowej Polski i św. Jerzego na Babich Dołach (od 1997 r.), pw. Św. Wawrzyńca w Wielkim Kacku oraz pw. Św. Przemienienia Pańskiego na Cisowej (od 1998 r.), pw. Św. Pawła Apostoła na Pogórzu (od 2002 r.), pw. Św. Michała Archanioła na Oksywiu (od 2005 r.) i pw. NMP Królowej Polski w Śródmieściu (od 2007 r.). Msze w każdym kościele odprawiane są w jedną niedzielę w miesiącu, tak aby umożliwić uczestnictwo w kaszubskim nabożeństwie w każdą niedzielę. Ponadto w świątyni na Cisowej raz w roku odprawiany jest różaniec w języku kaszubskim. W Wielkim Kacku w każdy wtorek Wielkiego Postu odprawiana jest w języku kaszubskim droga krzyżowa, a w każdy wtorek października różaniec. Warto zauważyć, że wielkokacka świątynia posiada wyhaftowany kaszubski obrus na ołtarz oraz haftowaną szarfę do dzwonków i sygnaturki. Na dwóch oknach w kruchcie bocznej znajdują się wzory kaszubskie. Okazjonalnie w gdyńskich świątyniach odprawiane są również inne msze z kaszubską liturgią słowa np. rocznicowe. Na wszystkich nabożeństwach spotkać można Kaszubów ubranych w regionalne odświętne stroje. Kaszubi wychodzą z modlitwą także poza kościół. Od 1990 roku na Wielkim Kacku jeden z ołtarzy podczas procesji Bożego Ciała przygotowywany jest przez Kaszubów i ma kaszubski charakter. Odprawiane są także kaszubskie nabożeństwa majowe – w każdy wtorek tego miesiąca przy kapliczce na Źródle Marii w Wielkim Kacku oraz po jednym razie na Świętej Górze w Chyloni i przy krzyżu rybackim przy ul. Waszyngtona w centrum miasta.

                                         Zdjęcie 3 Kaszubskie okno w wielkokackim kościele

Muzea

Pierwsze muzeum na terenie Gdyni powstało w Orłowie w 1936 roku. Dotyczyło ono historii Gdyni, a dużą część poświęcono tematyce kaszubskiej. Zbiory zaginęły jednak podczas II wojny światowej. Kolejną placówką dotykającą etnografii Kaszub był Domek Abrahama (dawna siedziba Muzeum Miasta Gdyni, a później jego filia) otwarty w 1970 roku. Początkowo poświęcone było głównie historii Gdyni, jednak w 1992 roku zmieniło częściowo swój charakter i prezentowano tu stałą wystawę poświęconą Antoniemu Abrahamowi oraz gdyńskim Kaszubom. Od 2007 roku po wybudowaniu nowego gmachu Muzeum Miasta Gdyni oddano je całkowicie na cele etnograficzne.  Muzeum działające w starej checzy kaszubskiej przedstawiało codzienne życie dawnych gdyńskich Kaszubów. Znajdowały się tu eksponaty związane zarówno z przedmiotami użytkowymi jak i sztuką ludową. Niestety, w 2013 roku nowy dyrektor Muzeum Miasta Gdyni w niezrozumiałych okolicznościach postanowił zamknąć muzeum. Innym nieistniejącym już muzeum częściowo poruszającym tematykę kaszubską było Muzeum Współczesnego Pomorskiego Rękodzieła Marynistycznego mieszczące się w Centrum Kultury i Rozrywki Gemini w latach 2005-2010. W zakresie interesującego nas tematu zbiory muzeum obejmowały rękodzieło kaszubskich rybaków.

Obecnie na terenie miasta działa kilka placówek poruszających tematykę kaszubską. Najważniejszym obiektem jest Izba Kaszubska powstała w 2006 roku w dwóch salach zabytkowego budynku szkoły podstawowej nr 10 na Chyloni. W jednym pomieszczeniu zgromadzono eksponaty związane z życiem codziennym dawnych Kaszubów (stare sprzęty domowe, rolnicze, rzemieślnicze). W drugim natomiast prezentowane są zbiory dotyczące kultury materialnej Kaszubów – m.in. stroje ludowe, haftowane ozdoby, czy też oryginalne przebrania Gwiżdży. Istnieje nie tylko możliwość indywidualnego zwiedzania, ale również prowadzone są tu zajęcia edukacyjne dla grup zorganizowanych. Zabytkowe sprzęty używane dawniej na Kaszubach można zobaczyć również w Karczmie Borowej Ciotki w ramach Muzeum Baśni Kaszubskiej (omówionym w podrozdziale edukacja). W mniejszym stopniu tematykę etnograficzną porusza główny gmach Muzeum Miasta Gdyni. Znajduje się tu kilka nawiązań do kultury kaszubskiej, z którą nieodzownie związana jest historia rozwoju miasta. Jednym z nielicznych, ale jakże cennych eksponatów jest tabakiera należąca dawniej do Antoniego Abrahama, a następnie do ks. Hilarego Jastaka. Muzeum w swoich salach wystawowych okazjonalnie prezentuje sztukę kaszubską (np. interesującym  wydarzeniem była organizacja wystawy „Strój współczesny z elementami kaszubskimi – od projektu do realizacji”, a wystawę zwieńczył pokaz mody współczesnych strojów z inkorporacją kaszubskich elementów). Ciekawą formą zwiedzania tego muzeum jest użycie dostępnego audio przewodnika w języku kaszubskim. Dzięki temu placówkę można zwiedzić z perspektywy kaszubskiej.  Wystawy kaszubskiej sztuki regularnie organizuje również Kaszubskie Forum Kultury (dawniej Ośrodek Kultury Kaszubsko-Pomorskiej). Są to wystawy czasowe poświęcone rzeźbie, malarstwu, czy rękodziełu.

                                                 

                                                            Zdjęcie 4 Izba Kaszubska

Festyny         

Kultura kaszubska przedstawiana jest szerszej publiczności podczas licznych festynów i uroczystości. Już w okresie międzywojennym Kaszubi obecni byli w czasie dorocznych obchodów Święta Morza, a także podczas dożynek organizowanych również krótko po wojnie. W późniejszych latach uroczystości z udziałem Kaszubów odbywały się sporadycznie. Przełom nastąpił w 1995 roku, kiedy to zorganizowano majowy festyn kaszubski  przy Źródle Marii na Wielkim Kacku (festyn z większym lub mniejszym udziałem Kaszubów odbywa się do dzisiaj) oraz Dni Śledzia w Śródmieściu. Aktualnie Kaszubi organizują nie tylko własne wydarzenia i festyny, ale obecni są także podczas wszystkich ważnych uroczystości odbywających się w Gdyni. Miasto jest również gospodarzem wielu imprez kaszubskich o zasięgu regionalnym.                                              

W ostatnich trzech latach odbyły się następujące festyny ze znaczącym udziałem Kaszubów: 2016 – festyn Bitwy Warszawskiej na Placu Wolnej Polski, 2017 – festyn kaszubski przy SP nr 11, jarmark kaszubski z okazji otwarcia fontanny na Placu Kaszubskim, festyn świętojański Ścinanie Kani na Wielkim Kacku, festyn kaszubski w centrum handlowym Riviera, festyn 3 maja na Wielkim Kacku, 2018 – kaszubski dzień dziecka na Wielkim Kacku, festyn kaszubski przy SP 11, jarmark kaszubski Zatoka Kultury na Placu Kaszubskim, festyn z okazji otwarcia nowej zmodernizowanej przystani rybackiej na Oksywiu oraz festyn z okazji dnia otwartego terminala kontenerowego, 2019 – rodzinny festyn parafialny w Wielkim Kacku, festyn Święto Wielkiego Kacka, jarmark Zatoka Kultury na Placu Kaszubskim, festyn kaszubski w C.H. Riviera. Do innych najważniejszych festynów kaszubskich organizowanych w minionych latach należą: festyn z okazji odsłonięcia rzeźby pary Kaszubów na Placu Kaszubskim, podczas którego odbyły się zawody w zażywaniu tabaki w 2006 roku, festyn kaszubski na Skwerze Kościuszki w 2006 roku, Kaszëbë w Żeglarskiej Gdyni w 2008 roku z licznymi koncertami, jarmarkami i gawędami, udział w świętach ulicy Świętojańskiej, festyny szkolne w Wilczlinie i Chyloni, festyn przy OKKP na pożegnanie lata w 2005 roku, festyn kaszubski na Oksywiu w 2012 roku, Ścianie Kani na Wielkim Kacku od 2010 roku, festyn przy infoboksie oraz Dzień Abrhama na Wielkim Kacku w 2015 roku. Z przedstawionego wyżej zestawienia wynika, że największa liczba festynów odbywa się w Śródmieściu i w Wielkim Kacku.

Kaszubi w strojach regionalnych pojawiają się podczas marszu niepodległości 11 listopada, święta ulicy Chylońskiej, uroczystości 3 maja, Dni Papieskich i Gdyńskiej Drogi Krzyżowej. Uczestniczą także w okazjonalnych uroczystościach takich jak np. odsłonięcia pomników i tablic pamiątkowych, nadania nazw ulic związanych z Kaszubami, obchody  800-lecia Oksywia w 2012 roku, obchody Dnia Kaszubskiego na Akademii Marynarki Wojennej w 2017 roku, obchody XXX rocznicy pielgrzymki Jana Pawła II w 2017 roku, czy pożegnanie uczestników Rejsu Niepodległości w 2018 roku.

Gdynia w ostatnich latach była również gospodarzem wielu ogólnokaszubskich wydarzeń. W 2001 oraz 2006 roku w Gdyni zorganizowane zostały Zjazdy Kaszubów (pierwszy zjazd odbył się z okazji odsłonięcia pomnika A. Abrahama), czyli najważniejsze dla Kaszubów doroczne wielkie imprezy. W 2014 r. odbył się koncert chórów kaszubskich,  w 2015 r. finał Kaszubskiego Dyktanda, w 2016 r. Zjazd Kaszubskich Śpiewaków, a w 2018 r. obrady Rady Naczelnej Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego z okazji XX-lecia Województwa Pomorskiego. Zorganizowano także turnieje kaszubskiej Baśki w 2012 i 2018 roku. 

ZKP Gdynia  od 1993 roku organizuje coroczne obchody Dni Abrahamowych, w  ramach których  przyznawane są odznaczenia, sprawowana jest msza święta, złożenie kwiatów na grobie A. Abrahama, a od 2001 również pod pomnikiem na Placu Kaszubskim. W latach 2016 i 2017 zorganizowano dwie edycje ciekawej imprezy „Rajd Kaszubski”, w ramach której uczestnicy musieli przejść 40 km po Gdyni rozwiązując zadania sprawnościowe oraz intelektualne związane z kulturą kaszubską. W 2019 r. odbyła się gra miejska „Sekretna Gdynia Abrahama”.

Innymi ciekawszymi imprezami ostatnich lat były: Pokaz mody kaszubskiej w 2008 roku w Muzeum Miasta, wykład w Teatrze Gdynia Główna na temat demonologii kaszubskiej w 2017 roku, czy też jazzowy koncert kaszubski w kawiarni U Muzykuff w 2015 roku. W 2019 roku Teatr Miejski wystawił sztukę nasyconą kaszubską kulturą - Przygody Remusa. Kaszubi obecni są także na dużych miejskich imprezach takich jak: Dary Ziemi, czy festiwal Opener.

                                              Zdjęcie 5 Ścinanie Kani na Wielkim Kacku

Twórczość ludowa

Pielęgnacja twórczości ludowej jest kolejnym ważnym elementem ochrony kaszubskiego dziedzictwa kulturowego. W Gdyni organizacją warsztatów twórczości kaszubskiej zajmują się trzy organizacje. ZKP Gdynia w latach 2012-2013 organizował warsztaty haftu kaszubskiego, a w roku 2014 powołał Kaszubskie Koło Gospodyń Miejskich, które trudniło się organizacją różnych warsztatów do 2016 roku. W tym roku zrealizowany był też duży projekt organizacji warsztatów „EtnoKaszebe” na terenie Wielkiego Kacka. Od 2018 roku w Kaszubskim Forum Kultury organizowany jest natomiast kurs haftu kaszubskiego (złotnica). Organizacją warsztatów kaszubskich dla zorganizowanych grup dzieci zajmuje się z kolei prywatna pracownia plastyczna Art.-Baranek. Warsztaty rękodzieła i kulinarne dla seniorów organizuje natomiast Kaszubska Fundacja Pomocy Potrzebującym w siedzibie YMCA. Warto dodać, że z Gdyni pochodzi największa na świecie tabakiera (wyrzeźbiona w drewnie przez Grzegorza Sobalskiego). Obecnie prezentowana jest w Ostrzycach. W Gdyni działa 8 twórców publikujących w języku kaszubskim.

Media

Już w dwudziestoleciu międzywojennym w Gdyni była wydawana prasa z tekstami publikowanymi w języku kaszubskim – Chëcz Kaszëbskô (dodatek do Dziennika Gdyńskiego), Rodzina Kaszubska (dodatek do Gazety Gdyńskiej) oraz czasopisma Zrzesz Kaszëbskô i Gryf. W czasach współczesnych w mieście wydawany był w pierwszej dekadzie obecnego wieku periodyk Zymk. Obecnie, od 1997 roku, kolportowany jest bezpłatny kwartalnik Gdińskô Klëka opisujący bieżącą działalność gdyńskiego oddziału ZKP oraz prezentujący teksty dotyczące kultury kaszubskiej. Od 2013 roku w Gdyni znajduje się siedziba Radia Kaszëbë. Część audycji przeprowadzanych jest w języku kaszubskim. Rozgłośnia prezentuje kaszubskie wiadomości i publicystykę oraz muzykę kaszubskich artystów. Gdynia ma także tradycje wydawnicze. W latach PRL literaturę w języku kaszubskim wydawało Wydawnictwo Morskie. Obecnie, od 1992 roku, kaszubskie książki wydaje Wydawnictwo Region. Wydawnictwem zajmuje się także ZKP.

Sklepy

W Gdyni znajduje się kilka miejsc, gdzie można zakupić kaszubskie rękodzieło. W okresie PRL sprzedażą tego typu produktów zajmowała się Cepelia mająca kilka punktów w mieście, a w połowie lat 80-tych XX wieku działał także sklep z literaturą kaszubską i artykułami ludowymi na rogu ul. Świętojańskiej i 10 Lutego. W latach 2005-2010 ważnym miejscem był Gdyński Jarmark Rękodzieła mieszczący się w Centrum Rozrywki Gemini. Obecnie najbogatszą ofertę posiada działający od 2006 roku sklep Czec mający swoją siedzibę na Witominie. Placówka prowadzi głównie sprzedaż internetową, choć istnieje również możliwość zakupu na miejscu. W ofercie znajduje się bogaty zbiór kaszubskich książek, upominków, czy rękodzieła.  Następnym sklepem oferującym kaszubskie ozdoby i przedmioty użytkowe jest ostatni istniejący gdyński oddział Cepelii zlokalizowany przy ulicy Świętojańskiej nieopodal Placu Kaszubskiego. Sporą ofertę wyrobów kaszubskiego rękodzieła posiada również sklep U Jagody mieszczący się na Grabówku przy ul. Morskiej (w latach 2014-2018 znajdował się przy ul. Abrahama w centrum). Kaszubskie pamiątki można zakupić w jednym z pawilonów z pamiątkami przy Nabrzeżu Prezydenta, w sklepie w centrum handlowym Szperk na Pogórzu, czy w kiosku w ratuszu. Przedmioty użytkowe z motywami kaszubskimi sprzedaje hurtownia Tropic przy ul. Puckiej na Chyloni. Pojedyncze towary można kupić także w innych sklepach z upominkami, artykułami gospodarstwa domowego, czy księgarniach (np. sklep papierniczo zabawkowy na targowisku na Karwinach, czy sklep 1001 drobiazgów na Witominie). Flagi kaszubskie sprzedaje sklep metalowy przy ul. 3 maja, materiały z wzornictwem kaszubskim Textil Mar przy ul. Chylońskiej na Chyloni, tekstylia kaszubskie sklep z dzianinami przy ul. Starowiejskiej, kaszubskie zastawy stołowe sklepy z porcelaną przy ul. Świętojańskiej, Wójta Radtkego oraz Komandorskiej na Grabówku. W mieście istnieje także bogata oferta dla tabaczników. Tabiakiery z krowiego rogu zakupić można w sklepach: Cepelia, U Jagody, Czec oraz Grawer przy ul. Świętojańskiej. Kaszubską tabakę sprzedaje sklep U Jagody. Natomiast na Hali Targowej znajduje się najprawdopodobniej największe w Polsce stoisko z tabakami oferujące diabelskie ziele z całego świata.                                                                                                                  

Osobą kategorię sklepów stanowią placówki z żywnością pochodzącą z regionu kaszubskiego. W Gdyni działa sporo piekarni, sklepów mięsnych, rybnych czy warzywnych oferujących produkty wytwarzane na Kaszubach. Część z nich w swoim nazewnictwie, wyspecjalizowanej ofercie, czy identyfikacji wizualnej nawiązuje do Kaszub (szerzej do całego regionu – także Kociewia i Borów). Przykładami są: Galeria (Przy)smaków Regionalnych ze sklepami na Karwinach, Dąbrowej, Obłużu i Witominie, gdzie ekspedientki ubrane są kaszubskie fartuchy, Kiermasz Produktów Regionalnych na Placu Górnośląskim, Piekarnia Kociewska (Śródmieście, Działki Leśne), sklepy garmażeryjne Dwór Kaszubski Magnat (Dąbrowa, Chylonia, Plac Górnośląski), Dary Lasu Borów Tucholskich (hala targowa), masarnia Dary Borów (Pogórze), masarnie: Kaszubskie Wyroby (Chylonia), Kummer (12 sklepów) i Sychta (hala targowa). Kaszubskie gospodynie gawędzące w języku kaszubskim i sprzedające swoje oryginalne produkty spotkać można na Hali Targowej. Natomiast Kaszubów ubranych w tradycyjne stroje sprzedających specjały spotkamy na bazarach – Bo Ze Wsi w centrum Gdyni oraz Jadłostajni na Kolibkach, gdzie w dniu targowym staje tam także Pierogowóz wymalowany we wzory kaszubskie. Produkty kaszubskie można nabyć także podczas festynów oraz kiermaszów gwiazdkowych i wielkanocnych organizowanych w Kaszubskim Forum Kultury.

Gastronomia

Dużą rolę w promowaniu tradycji kaszubskich odgrywają lokale gastronomiczne.  Analizując ofertę gdyńskich jadłodajni, można stwierdzić, że najpopularniejszą kaszubską serwowaną potrawą jest śledź z pulkami. W przypadku zakąsek w jadłospisach najczęściej pojawia się śledź po kaszubsku oraz pajda chleba ze smalcem. Potrawy takie można spożyć  w gdyńskich barach z kuchnią domową, restauracjach z kuchnią polską, restauracjach położonych w turystycznych ośrodkach w Śródmieściu i Orłowie oraz w sezonowych smażalniach. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka konkretnych lokali. W latach 70-tych  i 80-tych w centrum miasta działały takie miejsca jak Restauracja Kaszubska oraz kawiarnia Checz Kaszubska. Obecnie jako restauracja kaszubska promuje się działająca od 2011 roku Karczma Borowej Ciotki przy Al. Zwycięstwa na Wzgórzu Św. Maksymiliana. W ofercie znajdują się dania kuchni kaszubskiej, w lokalu zaprojektowano kaszubski wystrój, a właścicielka ubrana jest w regionalny strój. Zgromadzone są tu również stare sprzęty używane na wsiach kaszubskich oraz kaszubska literatura i zbiór baśni. Dawniej karczma organizowała także wiele wydarzeń kulturalnych związanych z kaszubskimi legendami i obrzędowością. Inna znana karczma to Karczma Gdyńska przy ul. Starowiejskiej – jeden z najstarszych gdyńskich lokali gastronomicznych. Jego wystrój oddaje klimat tradycyjnej karczmy. Obecne są tu ozdoby i wzornictwo kaszubskie, a potrawy podawane są na kaszubskich naczyniach. W jadłospisie znajdują się pojedyncze kaszubskie pozycje. Do kaszubszczyzny nawiązuje też znajdujący się przy Placu Kaszubskim Bar Kaszubski (kaszubskie ozdoby i elementy identyfikacji wizualnej). Kaszubską identyfikację wizualną posiada też Bar u Senwickich przy ul. Władysława IV. W Barze u Kaszuba na Witominie oraz Restauracji Kartuskiej na Chyloni znajdują się natomiast kaszubskie elementy wystroju. Do tradycji kaszubskiej odwołuje się także inny lokal zlokalizowany w okolicy Placu Kaszubskiego - Cafe Strych działający w zabytkowej checzy rybackiej. Gości wita tu tabliczka z napisem w języku kaszubskim. Można tu także przekąsić zakąski znane z kuchni kaszubskiej. Kaszubską nazwę posiada też bar piwny na Chyloni – Chëcz oraz smażalnia ryb na Molo Południowym – U Kaszuba.

Elementy kaszubskiej kultury w przestrzeni ulic miasta

Najwięcej nawiązań do gdyńskich tradycji kaszubskich odnaleźć można przy Placu Kaszubskim w centrum miasta, gdzie już sama nazwa sugeruje odwołanie się do nich. Na samym placu znajduje się monumentalny pomnik Antoniego Abrahama, a w jego bezpośrednim sąsiedztwie 4 maszty, na których powiewają kaszubskie flagi. W innej części Placu znajduje się charakterystyczny pomnik „Para Kaszubów na ławce” przedstawiający dwie kaszubskie postacie – starszą kobietę i mężczyznę. Na placu zlokalizowane są także napisy w języku kaszubskim, w tym napis upamiętniający Zjazd Kaszubów w Gdyni. W najbliższym sąsiedztwie Placu Kaszubskiego znajdują się też lokale gastronomiczne związane z kaszubską kuchnią, a także sklep z artykułami ludowymi. Tablica upamiętniająca A. Abrahama mieści się również przy Domku Abrahama. Swój pomnik w centrum miasta (ul. Władysława IV) ma też inny wielki Kaszub związany z Gdynią, czyli ks. Hilary Jastak.

W Gdyni znajduje się wiele ulic związanych nazwami z Kaszubami. Ich nazwy odnoszą się do słynnych kaszubskich postaci (Abrahama, Bądkowskiego, Ceynowy, Damroki, Derdowskiego, Dominika, Gulgowskiego, Jastaka, Jasińskiego, Kąkola, Krauzego, Kukowskiego, Majkowskiego, Mestwina, Mokwy, Necla, Mściwoja, Przebendowskich, Radtkego, Ramułta, Rogali, Sambora, Szefki, Sędzickiego, Szczeblewskiego, Świętopełka, Witosławy, Zwinisławy), symboli (Gryfa Pomorskiego), postaci literackich (Remusa), demonów (Stolemów, Goska, Krośniąt, Borówca, Lesoka), czy tradycyjnych zawodów (Maszopów). W Gdyni znajduje się także wspomniany już Plac Kaszubski oraz Nabrzeże Kaszubskie w porcie. Najwięcej kaszubskich ulic znajduje się w Wielkim Kacku. Również większość nazw dzielnic Gdyni posiada etymologię kaszubską (np. Karwiny – od kaszubskiego słowa karwia oznaczającego pastwisko).                         

                                    

W 2014 roku na wybranych przystankach autobusowych w dzielnicy Chwarzno i Wiczlino pojawiły się nazwy dzielnic pisane w języku kaszubskim. W tym samym roku w różnych częściach Wielkiego Kacka w ramach szlaku historycznego zamontowano tablice opisujące historię tej dzielnicy. Opisy są w 3 językach – oprócz polskiego i angielskiego, także w języku kaszubskim.

Od 2014 roku ulica Świętojańska oraz Plac Kaszubski przystrajane są kaszubskimi flagami podczas ważnych uroczystości kaszubskich (np. Dni Abrahama, czy Dzień Jedności Kaszubów). Kaszubskie flagi wiszą także przy siedzibie KFK i siedzibie ZKP Gdynia, w Sali Obsługi Mieszkańców Urzędu Miasta, przy plebani na Wielkim Kacku oraz na terenie prywatnych posesji.

Z Kaszubami silnie związany jest także miejscowy klub piłkarski MZKS Arka Gdynia. Przed meczami rozwieszane są na mieście plakaty zachęcające do udziału w widowisku w dwóch językach – polskim i kaszubskim. Na meczach kibice wywieszają flagę Kaszëbë, a klub przeprowadza akcje marketingowe w różnych miejscowościach na Kaszubach, gdzie prężnie działają fan cluby Arki.

Z kulturą kaszubską identyfikuje się również centrum handlowe Szperk działające w dzielnicy Pogórze. Oprócz kaszubskiej nazwy w centrum znalazły się także witacze w języku kaszubskim, można tu kupić kaszubskie pamiątki oraz spotkać Kaszubów na kiermaszach odbywających się na terenie galerii.

Inne kaszubskie akcenty na terenie Gdyni to m.in. grób A. Abrahama na Oksywiu, wizerunek postaci Kaszuba na ścianie budynku OPEC na Wzgórzu św. Maksymiliana, napis w języku kaszubskim przy kapliczce Matki Boskiej Jeziornej na Wiczlinie, nazwa jednych z ogródków działkowych na terenie miasta  (ROD Kaszubskie), czy też uczestnictwo w czerwcowej sesji rady miasta przez radnych w strojach kaszubskich.

                                                        Zdjęcie 6 Pomnik A. Abrahama

Podsumowanie

Analizując poszczególne obszary funkcjonowania kultury kaszubskiej w życiu gdyńskiego społeczeństwa można stwierdzić, iż są one głęboko zakorzenione. Miasto powstało blisko 100 lat temu ewoluując z typowej kaszubskiej osady, a tradycje autochtonicznego ludu pielęgnowane są do dzisiaj. I choć na pierwszy rzut oka nie jest to może wyraźnie widoczne, to jednak kaszubski duch nie gaśnie. Przejawia się to w aktywnej działalności instytucji, zespołów folklorystycznych, szkół, czy kościołów. Oddziaływania kaszubszczyzny obecne są w całej Gdyni. Sądząc po niezwykłym uporze w kultywowaniu tradycji miejscowych Kaszubów można żywić nadzieję, iż w największe kaszubskie miasto będzie w przyszłości uznane za umowną stolicę Kaszub. Najważniejsze kaszubskie miejsca  w Gdyni zestawia podsumowująca tabela.

Tabela 1 Zestawienie obszarów kaszubskiej kultury w Gdyni

INSTYTUCJE

Zrzeszenie Kaszubsko Pomorskie – Oddział w Gdyni ·      -     Koło Śródmieście ·      -     Koło Wielki Kack ·      -     Koło Cisowa ·      -     Koło Oksywie Kaszubskie Forum Kultury Kaszubska Fundacja Pomocy Potrzebującym

ZESPOŁY FOLKLORYSTYCZNE

Gdynia Fala Dzwon Krośnięta Norcek

WIĘKSZE SKLEPY Z RĘKODZIEŁEM

Czec Cepelia U Jagody Sklepy z pamiątkami (kiosk w ratuszu, pawilon na Nab. Prezydenta, sklep w C.H. Szperk) Skelp z przedmiotami użytkowymi (Tropic)

GASTRONOMIA

Karczma Borowej Ciotki Karczma Gdyńska Bar Kaszubski Bar u Kaszuba Cafe Strych Restauracja Kartuska

KOŚCIOŁY

Parafia pw Matki Boskiej Licheńskiej Królowej Polski i św. Jerzego na Babich Dołach Parafia pw. Św. Wawrzyńca w Wielkim Kacku Parafia pw. Św. Przemienienia Pańskiego na Cisowej Parafia pw. Św. Pawła Apostoła na Pogórzu Parafia pw. Św. Michała Archanioła na Oksywiu Parafia pw. NMP Królowej Polski w Śródmieściu

EDUKACJA JĘZYKOWA

Szkoła Podstawowa nr 6 na Obłużu Szkoła Podstawowa nr 11 w Orłowie Szkoła Podstawowa nr 26 na Działkach Leśnych Szkoła Podstawowa nr 40 w Chyloni Szkoła Podstawowa nr 43 na Pogórzu Kaszubskie Forum Kultury

MUZEA

Izba Kaszubska Kaszubskie Forum Kultury Muzeum Miasta Gdyni

POMINIKI

Antoniego Abrahama Ks. Hilarego Jastaka Para Kaszubów na ławce

MEDIA

Radio Kaszëbë Gdinskô Klëka

Źródło: opracowanie własne

Bibliografia

---

Gdyńscy Kaszubi, praca zbiorowa pod kierunkiem Jana Mordawskiego, Gdynia 2006

J. Mordawski, Statystyka ludności kaszubskiej. Kaszubi u progu XXI wieku, Gdańsk 2005

J. Mordawski Atlas dziejów Pomorza i jego mieszkańców – Kaszubów, Gdańsk 2017

R.Klebba Naji karno czyli Spojrzenie na 40 lat Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdyni Gdynia 1997 

J. Mordawski, Kaszubi w Gdyni, Gdinskô Klëka nr 26, Gdynia 2003

Gdyński Oddział ZKP w latach 1995-1998, Gdinskô Klëka nr 8, Gdynia 1998; 

A. Busler, Po kaszubsku w Akwarium Gdyńskim, Gdinskô Klëka nr 85/86, Gdynia 2017

Z. Klaga 65 lat chóru męskiego kaszubski dzwon, Gdinskô Klëka nr 2, Gdynia 1997

J. Mordawski, Gdyńscy Kaszubi, Pomerania nr 1/2006, Gdańsk 2006; 

50-lecie Zespołu Pieśni i Tańca Gdynia - jubileuszowy folder, Gdynia 2004